Bazı dini sistemlerin, İsa Mesih’in tanrısallığına nasıl yaklaştıklarını özetlemenin faydalı olacağına inanıyoruz. Bu konu üzerine daha ayrıntılı bir araştırma yapmak isteyenler, Josh McDowell ve Don Stewart’ın yazmış olduğu ‘Handbook of Today’s Religions’ (Günümüz Dünya Dinleri El Kitabı) serisine başvurabilirler.
‘Agnostik’ kelimesi, iki bileşik Grekçe kelimeden gelir. ‘A’ olumsuzluk anlamı taşıyan ‘yok, hayır’ anlamındadır. ‘Gnosis’ kelimesi ise ‘bilgi’ anlamına gelir. Agnostiğin tanımını şöyle yapabiliriz: Tanrı’nın var olup olmadığının bilinemeyeceğini iddia edenlere agnostik denir. Aynı şekilde, Mesih’in de Tanrı olup olmadığının bilinemeyeceğini iddia ederler.
‘Ateist’ kelimesi de iki Grekçe kelimenin birleşiminden türemiştir. Bunlar ‘yok, hayır’ anlamına gelen ‘A’ ve ‘Tanrı’ anlamına gelen ‘theos’ kelimeleridir. Ateistler Tanrı’nın olmadığına inanırlar.
Bahai inancı, dünya tarihinde birçok dinin, insanları Tanrı’ya yönlendirmiş olduğunu öğretir. Tanrı başta İsa olmak üzere Buda’yı, Musa’yı, Krişna’yı, Zerdüşt’ü, Muhammed’i... vb. kullanmıştır. Bahailer Baha’u’llah’ın Tanrı’nın son peygamberi olduğunu ileri sürerler.
Bay ve Bayan Charles Fillmore tarafından kurulan Üniter Hıristiyanlık Okulu, Hıristiyan Bilim inancına yakındır. Kişisel olmadığına inanılan Tanrı, ‘Yaşam’ veya ‘Tanrısal İlkedir.’ Günah; olumsuz düşünce, İsa; insan ve Mesih ise tanrısal fikir olarak tanımlanır. Kutsal Kitap’a alegorik (benzetme) bir kitap olarak bakılır. Üniterlerin Metafizik Sözlüğü’ne göre, Kutsal Kitap gerçeği ve uygun düşünmeyi öğrenmek için yorumlanabilir.
Bilim Kilisesi, ‘birşeyin nasıl bilineceğini bilme bilimi’ veya ‘uygulamalı din felsefesi’ sloganlarıyla, Yahudi-Mesih İnancı geleneğinin dışında bir bilim kurgu dünyasına dayanmaktadır. Üçlübirlik veya Mesih’in tanrısallığı öğretişlerinin üzerinde durmaz. Bilim Kilisesi’nin kurucusu fantazi yazarı L. Ron Hubbard ‘Dianetik: Modern Bilim’ (1950) adlı bir kitabında teorilerini ve terapi tekniklerini tanıtır. Hizmetlerini ücret karşılığında veren bilim kilisesi tarafından kullanılan kavramlar ve prosedürler içinde, kendilerine has kelimeler yer alır.
Sidharta Gautama (Buda) tarafından bir felsefe olarak ortaya atılan Budizm, Buda’nın ölümünden iki yüz yıl kadar soma, bazı izleyicilerinin onu tanrısallaştırmasıyla bir din haline gelmiştir.
Buda, sadece bir öğretmen olmasına rağmen (Buda “aydınlanmış olan” demektir) kurtarıcı tanrı olarak tanıtılmıştır. Budistler, İsa’yı Buda’nın altında, bir ahlâk öğretmeni olarak görürler. Budistler Buda’ya dua ederler. Budizm’in temel Tanrısı kişisel değildir.
Birleştirme Kilisesi (Moonlar olarak adlandırılırlar) Koreli Sun Myung Moon tarafından kurulmuştur. İsa’nın Tanrı değil, Tanrı oğlu olduğu söylenir. Birleştirme Kilisesi, İsa’nın yeryüzüne ruhsal kurtuluş getirdiğini, fakat görevini tamamlayamadan öldüğünü öğretir. Sun Myung Moon, yeryüzüne fiziksel kurtuluş getirecek olan ve İsa’nın yapmakta başarısız olduğu görevi yapacak olan yeni Mesih olarak görülür. Kutsal Ruh, Baba Tanrı’nın dişi benzeri olarak görülür.
Paul Twitchell tarafından temeli atılan ‘Eckankar’ inancı, ruh yolculuğu bilimidir. Paul Twitchell bir ‘peygamber, şifacı, ruh seyahatçisi’ olarak görülür. Eckankar inancı, Batı Hıristiyanlığı’nın ve doğu dinlerinin karışımından oluşur. Bahai inancı gibi, Tanrı’nın tanınmasını sağlayan temel dinlerin doğruluğunu öne sürer. Eckankar, Kutsal Ruh’un ‘Tanrısal Gerçeği’ tanımamıza ve Tanrı’yı kavramamıza’ yardımcı olduğunu iddia eder. İsa’dan ‘Mesih bilincinde’ olan bir insan olarak bahsedilir. Hinduizm’de olduğu gibi ‘Yüce Varlık’ olan Sugmad’ın, kendisini usta (İsa gibi) şeklinde veya ‘guru’ olarak gösterdiğine inanılır.
EST, günümüzde kendisine Wemer Erhard denen John Paul Rosenberg tarafından başlatılmıştır. Yüksek ücretli öğretim seminerleri, insanların gerçeklik üzerine olan düşüncelerini değiştirmek üzere programlanmıştır. EST mutlak kavramlarınolmadığı bir felsefedir. Hüküm bildiren herşey doğrudur (ister iyi, ister kötü, ister yanlış olsun). Yanlış diye birşey yoktur (en azından kendi aklınızda). Herkes kendisinin tanrısıdır.
Mary Baker Eddy tarafından kurulan bu grup, Mesih’in sadece Tanrı’nın Oğlu olduğunu öne sürüp, Mesih’in tanrısallığını reddetmektedir. Hıristiyan Bilimciler ‘İsa’nın’ insan olduğunu, ‘Mesih’in’ ise şifa veren tanrısal bir düşünce olduğunu ileri sürerler.
Hare Krişna hareketinin temeli Hinduizm’e dayanır. Hare Krişna’nın kutsal kitapı, Hindistan’ın Vedik Edebiyatı’nın (Kutsal Yazılar) toplamıdır. Krişna, ‘Yüce Tanrı’nın Kişiliğidir’, herşeyi bilir ve her şeyin sebebidir. Hinduizm’de de olduğu gibi, Krişna inancı da çok tanrılıdır. Dünyanın kişisel olmayan ruhu olan Brahma (‘Tanrı’ya’ derece olarak en yakın olan) en yüce Krişna varlığı olarak, kendisini milyonlarca tanrı şeklinde göstermiştir. Krişna’ya ‘Rab’ olarak hitap edilir ve Krişna’ya inananlar ona, Rab olarak dua ederler. Çeşitli zamanlarda insan olarak görünmüş olduğuna inanılır (Buda’nın, Krişna’nın beden almış şekli olduğu söylenir). Mesih İnancı’nın Tanrı ve Mesih kavramlarına inanılmaz.
Hinduizm, Hindistan’ın göçebe söz geleneği ve kutsal yazılarıdır (‘Veda’ adıyla anılır). Belirli bir kurucusu yoktur. Evrenin ardında dünyayı çevreleyen ruh olarak görülen Brahma, kendisini doğada olan fakat kişisel olmayan milyonlarca tanrıda gösterir. Her şeyi Brahma’nın bir parçası olarak gören (ağaçlar, vb.) Hinduizm, panteist (çok tanrılı) bir dindir. İsa’nın, diğer kişilerden biraz daha fazla Brahma’nın özel bir görünümü olduğuna inanılır. Herkes Brahma’dan ayrılmış ruhlardır (atman). Hinduizm’e göre, yaşamın temel amacı Brahma’yla birleşmektir.
İ-Çing, Değişimler Kitabı anlamına gelir. İ-Çing kitabının kullanımıyla, ruhsal yön arama yöntemi oldukça karmaşıktır. Köken olarak Çinkökenli olan İ-Çing, Mesih’in zamanından biraz öncesine kadar gelebilmiştir. Konfüçyanizm ve Taoizm üzerinde büyük bir etki yaratmıştır ve Doğu dinleri ve tarikatlarının yanısıra, belirli dini bağları bulunmayan gençler arasında da popüler olmaya başlamıştır.
İslâm, tek Tanrı inancına sahip bir dindir. Bu dine inananlar ‘Müslüman’ olarak adlandırılır. Adem, Nuh, İbrahim, Musa vb.’nın yanı sıra, Mesih İsa da peygamber olarak görülür. Mesih İsa’nın Yeni Antlaşma’daki açıklamaları, Müslümanlarca değiştirilmiş veya tarihsel olarak geçersiz kabul edilir (örn. Çarmıhta İsa’nın değil, Yahuda İskaryot’un öldüğüne inanırlar). İslamiyet’in kurucusu olan Hz. Muhammed’in, Allah’ın en yüce peygamberi olduğuna inanılır.
Kurucusu Mahavira olan Jainizm, Hinduizm’den türemiş olan bir doğu dinidir. Yüce bir varlığa inanmaz. Kendisini dünya nimetlerinin zevklerinden çekmiş olan, şiddet taraftarı olmayan, içindeki olumsuz “karma”dan (ruha yapışmış olan kötülükler) kurtulmaya çalışan Mahavira, Jainistlerce kurtarıcı olarak görülür. Jainistler kendilerini dünyaya bağlayan herşeyden ve tüm zevklerden dışlarlar.
Konfüçyüs’ün isminden olayı ‘Konfüçyanizm’ olarak adlandırılan bu akım, dinden çok bir Çinfelsefesi ve politik bir sistemdir (fakat yine de dağlara, nehirlere, atalara...vb. tapınmayı teşvik eder). Konfüçyanizm sisteminde ‘cennet’ en yüksek ruhsal gerçektir ve ‘Tanrı’ yerine kullanılır. Konfüçyanizm, toplumun tüm katmanlarında sevgi, barış, yumuşak huyluluk gibi ahlâki değerleri teşvik eden, hümanistik bir inançtır. Olağanüstü olaylara pek önem vermeyen Konfüçyanizm, Yahudi-Hıristiyan inanışındaki gibi kişisel Tanrı kavramını reddeder.
Mormon kilisesi, Joseph Smith tarafından kurulmuştur. Ölümünden kısa bir süre sonra, yerine kimin geçeceği üzerine ayrılıklar çıkmıştır. Mormonlar olarak bilinen ana bedendeki inanlılar, Brigham Young’ı yeni önderleri olarak tanımışlardır. Mormonlar, birçok ‘tanrıya’ inanırlar. Tanrıların toplanmış olduğu bir konseyde, tanrılardan biri olan Adem (Yaratılış’ın ikinci bölümündeki gibi) insan oldu. Adem, bu gezegenin Tanrı’sıdır. İsa’nın ‘Baba Tanrı’ dediği kişi Adem’di (bkz. Journal of Discourses, Cilt. 1, sayfa 50-51). Mormonlar, tüm insanların ölümcül halden önce varolduklarına inanırlar ve tanrı olmak için ilk olarak yapılması gerekenin, et ve kemik şeklinde beden almak olduğuna inanırlar. Mormonlar, ölümlü bedeninden önce, İsa’nın Şeytan’ın kardeşi olduğunu ve birkaç karısının olduğunu öğretirler. Tanrı’nın Eski Antlaşma’da kullanılan iki adı, Elohim ve Yehova, ayrı tanrılar olarak görülür.
New Age (Yeni Çağ)Hareketi, birçok din, politika, sosyal organizasyon veya hiçbir ‘New Age’ grubuyla bağlantısı olmayanların kullanmakta olduğu bir terimdir. Bu felsefenin ardınca giden birçok kişi, bu felsefenin temellerinin farkında değildir. Bununla birlikte, New Age Hareketi’nin bir kolu, Nisan 1982’de dünya çapında birçok gazeteye, Mesih’in yeryüzünde olduğunu ve yakında kendisini göstereceğini belirten bir ilan vermiştir. New Age Hareketi’nin bu kolu, Dünya Ruhu’nun (Budizm kökenli bir kavram) dünya tarihinde kendisini dört kez göstermiş olduğuna ve beşinci kez beden alışının, (Lord Maitreya) yeryüzünde olduğuna ve kendisini göstermek için uygun zamanı beklediğine inanıyorlardı.
Bu kilise ve Mormonlar, Joseph Smith tarafından kurulmuştur. Her iki kilise de Mormon kitabına bağlıdır (Mormonlar birkaç kitabı daha kutsal sayarlar). Joseph Smith’in ölümünden sonra, Mormon kolu Brigham Young’ı, SGAYDK kolu ise Joseph Smith’in oğlunu izlemiştir. Joseph Smith’in oğlunu izleyenler daha tutucudurlar ve Joseph Smith’in Üçlübirliğe ve Mesih’in tanrısallığına inanmadığı açık olduğu halde, SGAYDK Mesih’in tanrısallığına ve Üçlübirliğe inanır. (Öldürülüşünden iki ay önceki bir konuşmasında Joseph Smith, bugün Mormanlar arasında kabul edilen, Baba’nın da İsa gibi bir insan olduğunu söylemiştir).
Nanak tarafından 1400’lerin sonlarına doğru kurulan Sihizm, Hinduizm’in bir koludur. Sihizm’e göre Tanrı şekilsizdir, bilinemez, yücedir ve tek güçtür. Hinduizm’in tersine Sihizm tek bir dindir ve Hinduizm’deki gibi birçok dini tapınış biçimi yoktur. Bununla birlikte, Hinduizm’de olduğu gibi, bireyin yaşam amacı Tanrı’yla bir olmaktır.
Spiritizm, birçok ruhsal uygulamanın ve inancın geniş olarak sınıflandırılmış şeklidir (seanslar, falcılar, medyumlar, sihir, büyücülük, el falı okuyucuları, astrologlar, yıldız falcıları...vb.). Bu gibi uygulamalar ve inançlar binlerce yıldır süregelmektedir. Ruhçulukla uğraşanların çoğunluğu (hepsi olmasa da) Mesih’in tanrısallığını reddeder. Kutsal Kitap’ın öğretişine göre, Tanrı’dan başka şeylerden ruhsal yönlendirme arayanlar, kendilerini cinlere açmaktadırlar. Bu yüzden Kutsal Yazılar bu tür uygulamaları lânetlemektedir.
Şintoizm, birçok tanrıya inanan bir Japon dinidir. Politik olarak Japonlar’ın yaşam biçimine bağlı olan Şintoizm, Budizm inançlarıyla uzlaşma içerisindedir (Şintoistler’in dini törenleri genellikle Budist rahiplerce yapılır). Şintoizm’in belirlenmiş dini inanç çizgisi yoktur, fakat Şintoizm birçok tarikata bölünmüştür.
Bu grup, takma adı Mo (Musa) olan ve peygamber olarak görülen David Brandt Berg tarafından kurulmuştur. Mo’nun, Mesih’in tanrısallığına inanıp inanmadığı yazılarında açıkça belirtilmemektedir.
Guru Maharaj Ji tarafından kurulan bu hareket, Hindu kökenlidir. Bu öğretişe göre, Tanrı kendisini çeşitli büyük Ustalar aracılığıyla göstermiştir (İsa, Krişna, vb.). Maharaj Ji, bugün insanları gerçeğin bilgisine ulaştıracak yeni Usta olarak görülür.
Herbert W. Armstrong tarafından kurulan bu kilise, oğlu Garner Ted Armstrong tarafından devam ettirilmiştir. Armstronglar, Mesih’in tanrısallığına inanırlar, fakat Kutsal Yazılar’ın belirttiği biçimin dışındadırlar. Onlara göre, bütün inanlılar ailesi Tanrı’yı oluşturur (‘Öyleyse biz Tanrı olmalıyız!’). Üçlübirliğe inanmamaktadırlar.
Helena Balvatsky’nin başlattığı bu hareket, tüm dinlerin temelinin aynı olduğunu öğretir. Teosofi’ye göre ya kişisel olmayanbir Tanrı, ya da Tanrısal İlke temeldir. Tüm dinlerin amacı sonunda Tanrı’yla birleşmektir. Blavatsky’ye göre, Mesih Tanrısal İlke’ydi ve İsa insandı.
T. M. Maharişi Maheş Yogi tarafından kurulmuştur ve Hindu kökenlidir. TM, yüzeysel olarak bir dinden çok iç huzura, rahatlamaya, meditasyona ve psikolojik bütünlüğe önem veren bir felsefedir. Bununla birlikte TM’nin dini öğretişleri ve törenleri, tamamen Hinduizm’in Batı uygulamasıdır. Mesih’in iyi bir ahlâk öğretmeni olduğu görüşü hakimdir.
Bir din olarak görülen Üniteryanizm, Tanrı’yı değil insanlığı, hümanizmi temel alır. Bu kilisenin Tanrı, İsa, kurtuluş, Kutsal Kitap veya diğer teolojik öğretişler üzerine belirgin bir iman bildirgeleri yoktur.
Dr. Victor Paul Wierwille tarafından kurulan Uluslararası Yol inancı, İsa’nın günahsız bir insan, Mesih, Kurtarıcı, Tanrı Oğlu olduğunu fakat Tanrı olmadığını öğretir. Bu inancın izleyicileri Mesih’in varoluştan önce varolduğunu ve sonsuzluğunu reddederler. İsa’nın varoluşunun, Meryem’in rahmine yerleştirilmesiyle gerçekleştiğini ileri sürerler. Mesih’in tanrısallığını ve Üçlübirliği reddeden diğer grupların tersine ‘Yol’ üyeleri, Kutsal Kitap’ın yazınsal bir yorumuna sahip olduklarını iddia ederler. (Böyle olduğuna göre, Kutsal Kitap’ın içeriğine de açık olmalıdırlar). ‘Yol’ Tanrı’nın kutsal olduğunu ve Tanrı’nın Ruh olduğunu öğretir, fakat onlara göre Kutsal Yazılar, Kutsal Ruh’tan (onlar ‘kutsal ruh’ olarak yazarlar) bahsederken, Tanrı’nın verdiği ruhsal bir armağandan bahseder.
Charles Taze Russell tarafından kurulan Yehova Şahitleri hareketi, Mesih’in varoluştan önce Tanrı tarafından yaratılmış bir ‘tanrı’ olduğu ve Tanrı’nın Mesih aracılığıyla dünyayı yarattığı öğretilir. Yani, İsa’nın beden almış olan günahsız bir ruh (bir ‘tanrı’) olduğu öğretişi verilir. Yehova Şahitleri’nin, Mesih’in tanrısallığıyla ilgili görüşleri, İznik Konseyi’nde Mesih’in tanrısallığını reddeden Arius’un görüşlerine yakındır. Kutsal Ruh’un da Tanrı olduğu kabul edilmez. Yehova Şahitleri’ne göre sadece Yehova Tanrı’dır.
Yahudilik yüzyıllar boyunca birçok değişim geçirmiştir. Bir kişi, milliyetinden veya dininden dolayı Yahudi olabilir. Örneğin; bir kişi ateist veya agnostik olduğu halde, doğuştan Yahudi olabilir. Veya bir kişi doğuştan Yahudi olmadığı halde, Yahudi dinine geçip bir şekilde Yahudi olmuş olabilir. İlk Mesih İnanlıları Topluluğu, tamamen Yahudiler’den oluşuyordu. Yahudilik ve Mesih İnancı birbirinden ayrı olamaz. İsa’ya, Mesih ve Rab olarak inanan birçok Yahudi (İbrani Mesih İnanlıları) Mesih İnanlısı mevcuttur.
Yahudiler’in çoğunluğu, yüzyıllar boyunca İsa’nın Mesih olduğunu reddetmişlerdir. Küçük bir azınlık, Eski Antlaşma’yı tam olarak doğru kabul etmelerine rağmen, birçok Yahudi halâ İbrahim’in Tanrısı’na iman etmektedir. Bazı Yahudiler İsa’nın iyi niyetli bir kişi veya iyi bir öğretmen olduğunu söyler. Bunun yanısıra birçok Yahudi ise, İsa’nın insanları aldatan bir dolandırıcı olduğunu söyler.
Zen Budizm, bireyin meditasyon yoluyla Buda-doğasını ve realitesini keşfetmesidir. Zen Budizm, Budizm ve Taoizm’in karışımından oluşur. Budizm’de de olduğu gibi, tanrısallık doğayla nitelendirilir. Tanrı, herşeyde bulunan, bilinçsiz ve kişisel olmayan bir özdür. Zen Budizm’in üyeleri, sanata ve estetiğe değer verirler. İsa’nın iyi bir ahlâk öğretmeni olduğu söylenir.
Zerdüştlük, Hinduizm’de olduğu gibi Vedik geleneklerinden ve kutsal yazılarından ortaya çıkmıştır. Bu inancın kurucusu olan Zerdüşt, tek tanrı olan Ahura Mazda’ya (‘Bilge Rab’) tapınmayı vurgular. Bu nedenle, bu inancın dış görünümü tek tanrılıdır. Zerdüştlük, insanların ruhları için rekabet eden kutsal bir ruhun ve kötü bir ruhun varlığına inanır.